Φυτά & Συμβολισμοί της Λημνιάς πρωτοχρονιάτικης παράδοσης

Η Πρωτοχρονιά για όλους είναι ένα ευχάριστο γεγονός που συμβολίζει την έναρξη κάτι νέου με πολλές ευχές για ευφορία, ευτυχία, καλή τύχη, κ.α.

Η Λήμνος είναι ένα νησί που παραδοσιακά και από την αρχαιότητα κύρια ενασχόληση των κατοίκων αποτελούσε η κτηνοτροφία και η γεωργία. Δεν μπορούσαν λοιπόν, αυτές οι ασχολίες καθώς και η άρρηκτη σύνδεση των ανθρώπων με τη φύση να λείπουν από τους συμβολισμούς της πρωτοχρονιάτικης παράδοσης.

Ο Ρετσ’περς: αυτός που σπέρνει τη γη

Ο Ρετσ’περς είναι ένα παραδοσιακό Λημνιό πρωτοχρονιάτικο τραγούδι, ουσιαστικά αποτελεί τον χαιρετισμό του Χριστού σε όλους τους ζευγολάτες (γεωργούς). Στους λίγους στίχους του αναφέρονται όχι ένα αλλά επτά είδη φυτών!!

«..Να ναι καλά το αλέτρι του κι άξιο το ζευγάρι

Δαφνένιος ⁽¹⁾ να ναι ο ζυγός, πρινένιο ⁽²⁾ το αλέτρι,

Ως και το βουκεντράκι σου βασιλικού ⁽³⁾ κλωνάρι…»

«…Για πες μας τώρα δέσποτα, πόσα πινάκια σπέρνεις,

Σπέρνω σιτάρι ⁽⁴⁾ 12, κριθάρι ⁽⁵⁾ 15, ρόβι ⁽⁶⁾ και βρώμη ⁽⁷⁾ 18,

Κι από νωρίς στο στάβλο πήγαν λαγούδια τα φαγαν, πέρδικες τα σκαλίσαν…»

• (1) Η δάφνη: συμβολίζει τον καθαρμό χάρη στην αρωματική της ιδιότητα. Τη νίκη, τη δόξα και την τιμή.
• (2) Πρίνοςή πουρνάρι: το είδος είναι πολύ ανθεκτικό στην υπερβόσκηση και από μόνο του εξελίχθηκε δημιουργώντας αμυντικούς μηχανισμούς όπως τα μικρά, σκληρά, αγκαθωτά φύλλα του. Επίσης έχει την ιδιότητα να πρεμνοβλαστάνει έπειτα από πυρκαγιά, παίζοντας σημαντικό οικολογικό παράγοντα για την αποφυγή της διάβρωσης του εδάφους. Η Λήμνος με την έντονη κτηνοτροφική δραστηριότητα και τις ετήσιες καύσεις ως παραδοσιακή γεωργική -κτηνοτροφική πρακτική  ε θα μπορούσε να μη τραγουδήσει το είδος.
• (3) Ο Βασιλικός:στον Χριστιανισμό είναι το φυτό που συνδέθηκε με την πίστη του ανθρώπου αλλά και με την θυσία του Χριστού στον Σταυρό. Στα δημοτικά τραγούδια συμβολίζει την αγάπη και την ομορφιά.
• (4), (5),(6), (7) Σιτάρι, κριθάρι, ρόβι και βρώμη: ήταν τα βασικά είδη της ετήσιας μονοκαλλιέργειας. Σημαντικά για την επιβίωση της οικογένειας αφού (ανάλογα με το είδος) θα εξασφάλιζαν το αλεύρι της χρονιάς, τους σπόρους για την σπορά της επόμενης και ζωοτροφή για να συντηρήσουν το βιο τους.

Άγιε μου Βασίλη τραγουδούν τα χείλη …

Το γνωστό μας πρωτοχρονιάτικο τραγούδι, για τον Άγιο Βασίλη και τα δώρα του. Και φυσικά, τα χρόνια ήταν τέτοια που κανείς δεν περίμενε το tablet ή το νέο iphone.

«…Μέσα στη σακούλα, να τα φέρεις ούλα

Σύκα ⁽¹⁾ και καρύδια ⁽²⁾, πίτες πιο γλυκές….»

• (1)Σύκα: η πρώτη συκιά λέγεται ότι φύτρωσε στην Αθήνα με διαταγή της θεάς Δήμητρας. Οι ελιές, τα σταφύλια και τα σύκα αποτελούσαν βασικές τροφές στην αρχαία πόλη. Ακόμη και τον Πλάτωνα τον είχαν ονομάσει «φιλόσυκο». Το σύκο είναι ένας θρεπτικός καρπός με θεραπευτικές ιδιότητες (μαλακτικές, καθαρτικές),που διατηρείται και αποξηραμένος. Στην Λημνιά ύπαιθρο η συκιά εμφανίζεται πολύ συχνά γι αυτό και οι καρποί της απολαμβάνονταν και στην εποχή τους φρέσκοι αλλά και αποξηραμένοι όλο το έτος.
• Καρυδιά: υπάρχει μια θεωρία ότι η καρυδιά ήταν διαδεδομένη σε όλο τον Ευρωπαϊκό χώρο, απ όπου εξαφανίστηκε κατά την εποχή των Παγετώνων και αργότερα μεταφέρθηκε και πάλι από τους Μακεδόνες και Ρωμαίους. Στην ελληνική μυθολογία εμφανίζεται στο μύθο της Καρύας, κόρης τους βασιλιά Διού της Λακωνίας,που την αγάπησε ο θεός Διόνυσος. Όταν η Καρύα πέθανε ο θεός την μεταμόρφωσε σε δέντρο.Η Καρυδιά  και τα καρύδια από την μυθολογία συμβολίζουν τη γονιμότητα. Δεν είναι τυχαία λοιπόν η εμφάνιση των καρυδιών στο πρωτοχρονιάτικο τραπέζι.

Να σπάσουμε το Ρόδι   

Ο καρπός της ροδιάς με τις πολλές κόκκινες ρόγες ήταν από την αρχαία Ελλάδα σύμβολο της ζωής και της ευκαρπίας. Η ροδιά ήταν αφιερωμένη στη θεά Ήρα δηλαδή ήταν σύμβολο του γάμου, της γέννησης και της νομιμότητας. Με το ρόδι αποπλάνη σε ο Άδης και απήγαγε της Περσεφόνη. Το σπάσιμο του ροδιού έξω από τη θύρα του σπιτιού την πρώτη μέρα του έτους ήλπιζε να φέρει στο σπιτικό ζωή, ευκαρπία,γονιμότητα και καλή τύχη.

Σαμσάς ο Λημνιός

Σαμσάδες το κλασσικό γιορτινό γλυκό. Ένας επισκέπτης μπορεί να το περιγράψει «κάτι σαν μπακλαβάς». Αλλά στο σαμσά παρελαύνουν τα βασικότερα και πιο «δυνατά» προϊόντα του νησιού. Για το φύλλο αλεύρι από το σιτάρι των αγρών.Σουσάμι ντόπιο, μικρόκοκκο και πιο μαύρο από τις καλλιέργειες της Λήμνου. Αμυγδαλόψυχααπό τις αμυγδαλιές ⁽¹⁾ που βρίσκονται διάσπαρτες παντού. Για το σιρόπι μέλι από τα άνθη θυμαριού των φρυγανικών εκτάσεων μας και μερικές φορές μούστος (πετιμέζι)από τα απέραντα αμπέλια μας.

• (1) Ακόμη και η φτωχή μας αμυγδαλιά που συναντάμε μόνη τηςστη μέση του κάμπου συμβολίζει την αναγέννηση της Φύσης. Από την αρχαιότητα οικαρποί της μαζί με μέλι θεωρούνταν εκλεκτό γλύκισμα.

Το πιο γλυκό λουλούδι

Ένα παραδοσιακό έδεσμα  σαν δίπλα,πρωτοχρονιάτικο κι αυτό. Λουλούδια έφτιαχναν οι νοικοκυρές και το όνομα τους παραπέμπει απευθείας στη φύση. Προφανώς για τα σχέδια που έδιναν στη ζύμη. Ένα απλό αλλάγευστικό γλύκισμα, όσο απλά αλλά γευστικά ήταν και τα προϊόντα της Λημνιάς υπαίθρου.Αλεύρι γι άλλη μια φορά αφού από την αρχαιότητα η Λήμνος θεωρούνταν οσιτοβολώνας της Αθήνας και μέλι από τα άνθη του θυμαριού ⁽¹⁾  του νησιού.

• (1) Με το θυμάρι να ναι το σύμβολο της υγείας, της αγάπης και του κουράγιου.

Κλου κλου καλημέρα και τ’ Άγιου Βασλιού

Μ’ ένα σύντομο (ίσως το συντομότερο ) τραγούδι «Κλου κλου καλημέρα και τ’Άγιου Βασλιού, φέραμ τον Άγιο Βασίλ’, όλο μάλαμα κι ασήμ’» τα παιδιά ξεχύνονταν στους δρόμους των χωριών το πρωί της πρωτοχρονιάς να φέρουν τα νέα στα σπίτια και σε μια τσάντα να μαζέψουν αποκλειστικά καρπούς (αμύγδαλα, καρύδια, κάστανα,φουντούκια, μανταρίνια, πορτοκάλια, κ.α.)

Σ ένα τραπέζι γιορτινό, σ’ ένα τραγούδι, σε μια κίνηση πόση φύση μπορεί να χωρέσει; Τι  δυνατοί συμβολισμοί συνδέουν αυτές τις μέρες όλες τις γενιές που πέρασαν από τον τόπο μας.    

Επιμέλεια-Κείμενο: Φώτω Κόνσολα

(Δασοπόνος-Περιβαλλοντολόγος, MSc)

Βιβλιογραφία:

• Η Ελληνική χλωρίδα στο μύθο, στην τέχνη, στη λογοτεχνία, 1993, Έλμουντ Μπάουμαν,Ελληνική Εταιρεία Προστασίας της Φύσης, σελ: 50, 138, 151.
• Θάμνοι & δέντρα στην Ελλάδα, Θ. Αραμπατζής. Σελ: 112.
• Το ξύλο της Καρυδιάς και Τεχνολογία Αξιοποίησης τους. 2004. Βασιλείου Βασίλειος και Αϊδινίδης Ευστράτιος. ISBN: 960-8183-48-0. Σελ:9-11.

Φωτογραφικό Υλικό:

1. Φωτογραφίες γλυκών (σαμσάδες, λουλούδια): Φώτω Κόνσολα
2. Φωτογραφία οργώματος: 1960 όργωμα στο Κοντοπούλι Φωτεινή Τσοπανέλλη
3. Φωτογραφία ροδιού: https://www.iefimerida.gr/news/385602/i-kali-hera-rodi-i-askeletoyra-ta-idiaitera-protohroniatika-ethima-tis-kritis
4. Φωτογραφία σύκων: https://rethemnosnews.gr/2018/09/%CE%BE%CE%B5%CF%81%CE%AC-%CF%83%CF%8D%CE%BA%CE%B1-%CE%BC%CE%B9%CE%B1-%CF%85%CF%80%CE%B5%CF%81%CF%84%CF%81%CE%BF%CF%86%CE%AE-%CE%B1%CF%80%CF%8C-%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%B1%CE%AF%CE%B1/