Οι Βαλανιδιές της Λήμνου (μέρος ΙΙ)

Η Βαλανιδιά (Quercus ithaburensis subsp. macrolepis) είναι ένα αιωνόβιο  δέντρο, με διάρκεια ζωής πολύ περισσότερο από 200 χρόνια, είναι φυλλοβόλο ή ημιαειθαλές, με στρογγυλεμένη κόμη, ύψους περίπου 15μ. και χαρακτηρίζεται από τα πολύ μεγάλα βαλανίδια και ειδικά το κύπελλο τους. Η εξάπλωσή της περιορίζεται σε λίγες περιοχές σε όλο τον κόσμο και, επειδή φύεται σε σχετικά χαμηλά υψόμετρα, έχει περιοριστεί σε μικρές συδενδρίες και λόχμες, που αποτελούν υπολείμματα μεγάλων αρχαίων δασών. Τα υπόλοιπα τμήματα υλοτομήθηκαν για να γίνουν κατά κύριο λόγο γεωργικές καλλιέργειες.

Στα δάση που σχηματίζει απαντώνται συνήθως και άλλα είδη δασικών δέντρων ή θάμνων (ακόμη και από το ίδιο γένος Quercus) ή έχουν τη μορφή αγροδασικών συστημάτων δηλαδή συνδυασμό δέντρων με καλλιέργειες ή/και με βόσκηση. Είναι λιγότερο εύφλεκτο από άλλα είδη που φύονται στην ίδια ζώνη βλάστησης (π.χ. πεύκο), ενώ σε περίπτωση πυρκαγιάς το είδος πρεμνοβλαστάνει έντονα. Το γεγονός αυτό βοηθάει πάρα πολύ στη συγκράτηση του εδάφους και την προστασία από τη διάβρωση. Τα φύλλα, τα κλαδιά και οι καρποί που πέφτουν στο έδαφος δημιουργούν έναν εξαιρετικής ποιότητας χούμο, βελτιώνοντας ετησίως την ποιότητα του εδάφους. Τα παραπάνω έχουν ως αποτέλεσμα τα δάση του είδους να αποτελούν ένα οικοσύστημα με πλούσια βιοποικιλότητα σε φυτικά είδη (θάμνους και πόες) προσελκύοντας και πολλά είδη της άγριας πανίδας. Παράλληλα η μεγάλη ποικιλότητα σε φυτικά είδη σε συνδυασμό με τα πεσμένα βαλανίδια αποτελούν μια εξαιρετικής ποιότητας βοσκήσιμη ύλη. Τα βαλανίδια αποτελούν επίσης εξαιρετικής ποιότητας τροφή για βιολογική εκτροφή χοίρων.

Η Βαλανιδιά είναι ένα δυνατό και όμορφο δέντρο με βαθιές ρίζες και μεγάλα κλαδιά που το κάνουν ανθεκτικό στους ανέμους, ενώ είναι και φωτόφιλο και ανθεκτικό στις υψηλές θερμοκρασίες. Αυτοί είναι και οι πιθανοί λόγοι που στάθηκε επιβλητικό και αναπτύχθηκαν γύρο του πολλές δοξασίες. Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα συνδέθηκε με τη λατρεία του Δία, «απέκτησε» τις δρυάδες και αμαδρυάδες, απαγορεύτηκε η υλοτομία της, ακόμη και με την τιμωρία του θανάτου. Αργότερα πέρασε σε άλλο στάδιο και αποτέλεσε τον «εχθρό» των γεωργών, οι οποίοι ψάχνοντας περισσότερο χώρο για τις καλλιέργειες τους, μείωσαν το χώρο της. Το ξύλο της χρησιμοποιήθηκε στην κατασκευή σπιτιών αλλά και στη ναυπηγική, οι καρποί της συλλέχθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν στη βυρσοδεψία αλλά και στους δύσκολους καιρούς ο καρπός της αποτέλεσε τροφή ακόμη και για τον άνθρωπο. Έχει όμως και φαρμακευτικές ιδιότητες αφού από τα καρκινώματα του κορμού της παράγονται ουσίες που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη δυσεντερία, τις αιμορροΐδες κ.α.

Η αξία των δασών Βαλανιδιάς ήταν μεγάλη και αναγνωρίστηκε πολύ νωρίς. Αυτό φαίνεται και από το γεγονός ότι η πρώτη δασική διαχειριστική μελέτη του Ελληνικού κράτους (1901-1902) έγινε για δάσος βαλανιδιάς ενώ μπροστά από την εποχή του, βρέθηκε το Υπουργείο Γεωργίας τη δεκαετία του 1930 αφού εξέδωσε 2 προστατευτικά διατάγματα για τη βαλανιδιά, με τα οποία απαγορεύονταν η υλοτομία του ή η κλαδονομή του όπου κι αν φύονταν αυτά (με εξαιρέσεις αυστηρά σχεδιασμένες).

~ ~ ~

Τη Βαλανιδιά (Quercus ithaburensis subsp. macrolepis) μπορεί κανείς να συναντήσει στο βορειοανατολικό τμήμα του νησιού μας, ανάμεσα στα χωριά Ρεπανίδι –Κοντοπούλι, η οποία σχηματίζει το υπολειμματικό, πλέον, δάσος δρυός το οποίο στέκει εκεί για να μαρτυρήσει την ύπαρξη ενός μεγαλύτερου και αρχαιότερου δάσους, τα όρια του οποίου φαίνονται αν παρατηρήσει κανείς τις μεμονωμένες βαλανιδιές οι οποίες φτάνουν μέχρι την Ηφαιστία και τον οικισμό Άγιος Αλέξανδρος. Η πρώτη αναφορά που υπάρχει για αυτό είναι το 1546 από τον περιηγητή Belon.

Τμήμα της έκτασης συμπεριλαμβάνεται σε περιοχή Natura 2000, με καθεστώς προστασίας μερικό σε εθνικό επίπεδο και χαμηλό σε διεθνές. Η ζώνη αυτή επικεντρώνεται περισσότερο στην παράκτια ζώνη και τους υγροτόπους Χορταρόλιμνη –Αλυκή, ενώ οι σημαντικές περιοχές για τα πουλιά έχουν συμπεριληφθεί στην χωροθέτηση Καταφυγίων Άγριας Ζωής.

Κάτι το οποίο θα πρέπει να γίνει αντιληπτό είναι ότι, πλέον, ο ρόλος των δασών Βαλανιδιάς δεν είναι τόσο οικονομικός αλλά περισσότερο περιβαλλοντικός. Ειδικά σε πεδινές περιοχές, όπως η δική μας, η καταστροφή/υποβάθμιση του δρυοδάσους σε μικρό ή μεγάλο βαθμό δεν πρέπει να συντελείται. Η περιοχή έχει δεχτεί πιέσεις από λαθρουλοτομίες ή εκχερσώσεις. Θα πρέπει να αντιληφθούμε ότι η διατήρηση της έκτασης και η ορθολογική της διαχείριση είναι το όφελος όλων.

Μια πρωτοπόρα ιδέα έρχεται από το νησί της Κέας, μια αμερικανίδα εγκαταστάθηκε και ξεκίνησε το εμπόριο βαλανιδιών, δημιούργησε μπισκότα τα οποία συσκευασμένα βρίσκονται στο εμπόριο (Acorn cookies). Η πρώτη ύλη βρίσκεται στο έδαφος κάθε χρόνο και είναι τα «ασήμαντα» βαλανίδια.

Αν όμως φαίνεται περίεργο το να φάμε εμείς τα προϊόντα της βαλανιδιάς ας πάμε στην κτηνοτροφία. Τα βαλανίδια αποτελούν εξαιρετικής αξίας τροφή και θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την βιολογική εκτροφή χοίρων, μειώνονταν ενδεχομένως και το κόστος εκτροφής. Ενώ όπως τονίστηκε και παραπάνω το έδαφος κάτω από τις βαλανιδιές είναι εξαιρετικής ποιότητας αφού εμπλουτίζεται κάθε χρόνο από χούμο από τα φύλλα των δέντρων που αποσυντίθενται με αποτέλεσμα να υπάρχει μεγάλη ποικιλία άγριων ποωδών φυτών τα οποία αποτελούν με τη σειρά τους εξαιρετική ζωοτροφή. Στο κομμάτι της γεωργίας, η ύπαρξη και μόνο των βαλανιδιών εμπλουτίζει το έδαφος κάνοντας το εύφορο ενώ αποφεύγεται και η διάβρωση του.

Η δυναμική της περιοχής είναι, σχεδόν, απεριόριστη ο συνδυασμός του δάσους με τους κοντινούς υγροτόπους (Αλυκής και Χορταρόλιμνης) θα μπορούσε να αναπτύξει τον οικοτουρισμό και να γίνει πόλος έλξης παρατηρητών πτηνοπανίδας, φωτογράφων φύσης κτλ. Με διαδρομές από την παράκτια ζώνη που μπορεί κανείς να δει σπάνια είδη πτηνών μέχρι το εσωτερικό των Βαλανιδιών όπου μπορείς να παρατηρήσεις διαφορετικά είδη, όπως: Αετογερακίνα (Buteo rufinus), Αμπελουργό (Emberiza melanocephala), Αηδόνι (Luscinia megarhynchos), Τσαλαπετεινό (Upupa epops), Κούκο (Cuculus canorus), Πράσινο Δρυοκολάπτη (Picus viridis) κ.α.. Το παράδειγμα βρίσκεται ακριβώς δίπλα μας, στη γειτονική Λέσβο, όπου άτομα απ όλο τον κόσμο ταξιδεύουν μέχρι εκεί για παρατήρηση της πτηνοπανίδας (birdwatching), τονώνοντας παράλληλα και την τοπική οικονομία σε μια περίοδο μη τουριστική (Απρίλιος-Μάιος).

Το σημαντικότερο που μπορούμε να κάνουμε για μας και τις επόμενες γενιές είναι η διατήρηση του δάσους και η ανάδειξη του ώστε όλοι μας να αντιληφθούμε ότι μόνο όφελος μπορούμε να έχουμε από αυτό. Έχουμε χρέος να το κάνουμε για τη μεγαλύτερη, σε έκταση, δενδρώδη βλάστηση του νησιού μας.

Πληροφορίες

• Παντέρα Αναστασία. 2006. Η Βαλανιδιά στην Ελλάδα,

Greenapple: http://www.greenapple.gr/articlesdesc.php?id=72

• http://wi-fi-votaniki.net/node/877 [11/5/2016]

Φωτογραφίες: Νάσος Παπαστυλιανού

Φώτω Κόνσολα

Δασοπόνος –Περιβαλλοντολόγος, MSc